De plaats van religie in de publieke ruimte
                     (Guido Vanheeswijk)

Schema van de lezing van 15 november 2016 (Avondprogramma Filosofenfontein)

I. Twee modellen van een seculiere samenleving
Criterium: onderscheid
    - DOELEINDEN (wederzijds respect,gewetensvrijheid)
    - MIDDELEN (scheiding kerk - staat)

A. Republikeinse seculiere samenlevingen (Frans): focussen op de middelen (scheiding kerk-staat en neutraliteit van de staat)
B. Liberaal-pluralistische samenlevingen (Amerikaans): focussen op de doeleinden

II. De gelaagdheid van neutraliteit
- het vergeten onderscheid tussen de juridische formulering van door iedereen gedeelde basisprincipes (‘overlapping consensus’) en de levensbeschouwelijke rechtvaardiging en invulling van deze principes.
- Drie niveaus:
    a. Eerste niveau van de algemeen gedeelde basisprincipes
    b. Tweede niveau van de rechtvaardiging van deze principes
    c. Derde niveau van de institutionele principes

Derde niveau: verschillende opvatting van neutraliteit in de respectieve instituties van een republikeinse en een pluralistische samenleving.

Tweede niveau: is een rechtvaardiging op basis van religieuze gevoeligheden evenwaardig aan een rechtvaardiging op basis van rationele argumenten?
Het antwoord op die vraag is verbonden met de manier waarop de erfenis van de Verlichting wordt geïnterpreteerd.

III. Interpretaties van Verlichting
- Drie vormen van Verlichting (Frans, Schots, Duits)
- Romantiek als aanvulling bij de Verlichting (Beethoven, Schiller)
- Onderscheid radicale en gematigde Verlichting:

a) Radicale verlichting: privatisering van de religie omwille van drie redenen:
- epistemologisch: religieuze argumenten zijn onbetrouwbaar
- Ethisch: religieuze mensen ontberen moed
- Politiek: religies zijn gevaarlijk

b) Gematigde verlichting: afwijzing van deze drie redenen:
- epistemologisch: wetenschappelijke rationaliteit is beperkt in het metafysische domein
- Ethisch: religieuze mensen beschikken ook over zelfbeschikking.  Onderscheid
  zelfbeschikking en authenticiteit
- Politiek: alle ideologieën kunnen gevaarlijk zijn

Conclusie:
in een republikeins model heeft een seculiere samenleving de opdracht om, naast respect voor morele gelijkheid en gewetensvrijheid, de emancipatie van individuen en de groei van een gemeenschappelijke burgerlijke identiteit te bevorderen, waardoor religie naar de privésfeer wordt verdrongen.
Het pluralistische model, daarentegen, ziet de centrale missie van een seculiere samenleving als het vinden van een optimaal evenwicht tussen respect voor morele gelijkheid en respect voor gewetensvrijheid, waarbij religieuze en seculiere argumenten dezelfde bewijskracht hebben.

IV. Rol van levensbeschouwelijke opvattingen
Op het tweede niveau - rechtvaardiging van ethische principes (sterke en zwakke evaluatie) – zijn er twee tegengestelde reacties:
Republikeinen roepen tegelijkertijd op tot pacificatie (hoofddoekenverbod) en tot de totale vrijheid van meningsuiting. Aanhangers van een pluralistische visie wijzen deze oproep tot pacificatie (geen hoofddoeken) af en bepleiten een houding van wijsheid en empathie.

V. Neutraliteit en onpartijdigheid
A. Passief versus actief pluralisme
- 1648: Vrede van Westfalen: passief pluralisme
- 2016: actief pluralisme

B. De antropologische onmogelijkheid van neutraliteit
De mens is een schiereiland “dat voor de helft aan het vasteland vastzit en voor de helft over de oceaan uitkijkt; we zitten voor de helft vast aan onze familie en vrienden
en cultuur en traditie en land en natie en seks en taal en allerlei andere verbanden. En de andere helft wil met rust gelaten worden om over de oceaan uit te kijken”. (Oz)

VI. Empathie versus fanatisme
Amos Oz: “De fanaticus wil uw ziel redden, hij wil u verlossen, hij wil u bevrijden van zonde, van dwaling, van het roken, van uw geloof of van uw ongelovigheid, hij wil
uw eetgewoonten verbeteren of u van uw drink - of stemgedrag genezen. De fanaticus geeft heel veel om u. Hij valt u voortdurend om de hals omdat hij zo veel van u houdt,
en anders grijpt hij u wel bij de strot omdat u niet te verlossen blijkt. En topografisch gezien zijn om de hals vallen en bij de strot grijpen toch al nagenoeg dezelfde
handelingen. In beide gevallen is de fanaticus meer geïnteresseerd in u dan in zichzelf, om de doodeenvoudige reden dat de fanaticus heel weinig zelf of helemaal geen zelf heeft.”