26 juni 2011 : Sacramentsdag

Dirk Bouts: Laatste Avondmaal (Sint-Pieterskerk, Leuven)

Rik Nuytten

Openingslied Lied 102: "Onze hulp is in de naam van de Heer"

Openingsgebed

U danken wij, goede God,
U zegenen wij
omdat Gij ons zegent,
onze namen hoog houdt
en ons een plaats onder de zon geeft.
U zegenen wij
om het brood dat ons smaakt,
om de vrienden
aan wie wij onszelf ontdekken,
om kinderen
die liefde en hoop belichamen
en met ons
én voor ons uit
de toekomst durven tegen gaan.

Weerhoud ons
van de vanzelfsprekendheid
waarmee wij dit alles aanvaarden.
maar laat ons evenmin los
als wij van dit alles
niet kunnen genieten.
Geef het ons te verstaan
als zegen
opdat eerst dan
het alles deelbaar wordt,
meer dan genoeg
voor zovelen.                 (Sytze de Vries, Het rijk alleen – Meinema 1998, p.105)

Goede morgen,
Vandaag is de zondag waar het werkjaar wordt afgesloten. Voor de meeste jongeren zijn de examens achter de rug en kan gedacht worden aan vakantie en tijd voor rust en uitleven in passies. Voor de leerkrachten is het nog een week van evalueren, maar het einde is in zicht, en ook op andere plaatsen wordt uitgekeken naar rustiger tijden.

In het kerkelijk jaar is het ook een beetje zo. De paastijd is voorbij, Pinksteren is afgesloten, we hebben het feest van de Drievuldigheid gehad en de liturgische kalender zet ons weer op het spoor van de zondagen door het jaar. Dat dacht ik toch toen ik ging kijken welke de voorgeschreven lezingen voor vandaag waren. Maar tot mijn verbazing stond er in de liturgische kalender dat het vandaag sacramentszondag is!

De meesten onder ons hebben nog herinneringen aan sacramentsvieringen uit het rijke roomse leven in al zijn pracht en praal! Aan het Lof, waar we uit volle borst het “Tantum Ergo” zongen. Aan de oproep van de parochiepriesters tot een voortdurende aanbidding in kerk. En in iedere processie werd de monstrans met de hostie rondgedragen als afsluiting, orgelpunt van de optocht. Allemaal dingen van een vervlogen tijd.

En toch is er iets overgebleven. Er gaan nog steeds processies uit, en de meeste organisatoren zeggen dat ze nog steeds vrijwilligers vinden, de meesten totaal onkerkelijk. En die vrijwilligers vinden het maar normaal dat de monstrans met het sacrament door de priester wordt meegedragen in de processie. Is er iets dat al deze mensen aanvoelen als belangrijk, maar het moeilijk kunnen verwoorden?

Ik vind het belangrijk om dingen uit het verleden niet achteloos en zonder nadenken overboord te gooien. Ik ben heel dankbaar voor de waarden en inzichten die mijn ouders mij gegeven hebben. Ik ken nog goed de verhalen die mijn grootvaders vertelden over hun tijd. Als je wat verder kijkt en wat dieper graaft gebeurt het vaak dat onze verre voorvaderen heel interessante inzichten hadden die ons kunnen helpen, die een verfrissende kijk te geven op problemen waar we nu mee worstelen.

Voor vandaag stel ik voor om een middeleeuws schilderij dat hier in Leuven hangt te gebruiken als leidraad voor een mijmering over het sacrament van het brood.

Maar laten wij eerst de lof van God zingen, zoals zo vaak gedaan wordt in processies en optochten.

Lofzang Lied 585: "Alles wat adem heeft"

Homilie –deel 1

Het schilderij hierboven is “Het laatste avondmaal” van Dirk Bouts, een drieluik dat in de Sint Pieterskerk van Leuven hangt. Het werd besteld in 1464 door de confrérie van het Heilig sacrament en werd vier jaar later in de kerk geïnstalleerd. De documenten rond de bestelling zijn bewaard en je kan er lezen dat de schilder werd bijgestaan door twee theologieprofessoren van de Leuvense universiteit. Je zal zien dat het schilderij theologisch zeer goed in elkaar zit.

Ik heb me laten leiden door een tekst over dit schilderij van Willem Barnard uit zijn boek Stille Omgang. De tekst heeft de mooie titel “Catechese met het penseel”. Trouwens, Marcel heeft dit schilderij en de tekst van Willem Barnard gebruikt bij de viering van Witte Donderdag in 2008.

Het schilderij, een drieluik, is meer dan vijfhonderd jaar oud, gemaakt naar de denkbeelden van die tijd. Luther was nog niet geboren! Het eerste wat opvalt dat alles middeleeuws is, de vloeren, de kleren, de schouwen, de zoldering, alles. Maar de thema’s die voorgesteld worden zijn allemaal bijbels! Het middelste paneel stelt het laatste avondmaal voor. Het is ook de titel van dit schilderij.

De leerlingen zijn allemaal gekleed in middel-eeuwse gewaden, voorname mensen zoals men zich de leerlingen toen voorstelde. Let ook op de compositie. Jezus zit centraal, zijn hand helemaal in het midden van het paneel, in één lijn met de hostie en met zijn gezicht, én met de deur achter hem. De leerlingen zitten rond de tafel, twee zelfs met de rug naar de toe-schouwer. En nu komt het merkwaardige, op de tafel staan een schotel en vijf bekers; geen twaalf! En nu blijkt dat op de joodse seider-avond, als het Paasmaal wordt gehouden, er ook vijf bekers staan. Vier worden rondgegeven, en één blijft staan voor de profeet Elia, de beker van de toekomst!

Wat de schilder hier benadrukt is het sterke joods zijn van Jezus. Reeds in de middeleeuwen had men dit door! We weten dat men vroeger het oude testament las door de lens van het nieuwe testament, en daardoor veel waardevols miste in het oude testament. Maar blijkbaar was die lens toch niet helemaal troebel! (Klik) Rond het centrale paneel zijn er 4 paneeltjes die oudtestamentische taferelen voorstelen die als het ware commentaar geven over wat in het midden gebeurt. Je zou ze kunnen zien als lezingen die wij gebruiken om de thema’s van de zondagviering te verduidelijken. Het is als het ware een lezing die de betekenis van het sacrament verduidelijken, toelichten. Pas in de relatie tot wat het oude testament verhaalde wordt de betekenis van Jezus en zijn handelen duidelijk. En dat wist de schilder heel goed!

Laat ons nu eens de tafereeltjes op de zijpanelen bekijken; we zullen klokwijs rondgaan, beginnend van linksboven. Dit tafereeltje stelt Abraham en Melchizédek voor. Abraham is gekleed als een middel-eeuwse ridder en knielt voor de heidense priester. De heidense hogepriester reikt de vermoeide ridder brood en wijn. Een voorafbeelding aan het sacrament dat Jezus aan zijn volgelingen geeft. En het geeft te denken: de middeleeuwer die ons eraan herinnert dat het belangrijk is de vreemdeling goed te verwelkomen!

Het volgende paneeltje toont het rapen van het manna in de woestijn. Ook hier zijn de Israëlieten als middeleeuwers gekleed. Het manna als voorafbeelding van de eucharistie. Je kon het manna niet bewaren, je kon alleen nemen wat je vandaag nodig had. Eucharistie als symbool van vertrouwen, het niet oppotten, niet zelfzuchtig, maar met open vizier in het vandaag leven en durven vertrouwen op wat komen zal. En midden bovenaan zie je ook de voorstelling van Jahweh, discreet op de achtergrond, die zorgt voor zijn volk.

Op het paneel onderaan rechts zie je de profeet Elia. Hij slaapt, en wordt aangestoten door een engel. Laten wij dit verhaal eerst beluisteren in de hertaling van Nico ter Linden.

Lezing Elia in de woestijn - Nico ter linden – De profeet in de vis, p204-205.

Homilie –deel 2

Ik heb altijd van dit verhaal gehouden; het wordt gevolgd door de openbaring van Jahweh aan Elia, nietin donder en bliksem, niet in een aardbeving, niet in de storm, maar in een zachte bries! In dit tafereeltje geeft de engel brood en drinken aan de profeet, en wordt eucharistie geduid als brood dat mensen opbeurt. Het brood dat wij breken is ons geschonken ter bemoediging, opdat wij altijd en in alle omstandigheden onze eigen weg van bevrijding en overgave zouden durven gaan. Voorwaar een mooie gedachte!

Het paneel onderaan links stelt het joodse paasmaal voor. Bij het paasmaal staan de mensen recht, om haastig Egypte te verlaten. Het paaslam ligt op de schaal, en er staan ook vijf bekers op de tafel. Het tafereel is eng verbonden met het centrale paneel: Jezus houdt ook paasmaal met zijn discipelen! Ook compositorisch drukt de schilder de verbondenheid tussen het nieuwe en het oude testament uit. Kijk maar eens naar beide tafels. Let op de kleur van de tafellakens.

Maar er is meer! Als je het paaslam verbindt met een rechte lijn met de beeltenis van Jahweh in het rechter boven-paneel, dan gaat de lijn recht over het gezicht van Jezus! De betekenis is duidelijk denk ik. De hand van de joodse huisvader wijst naar het paaslam, hat lam verwijst naar Jezus, en Jezus verwijst naar de vader, die discreet op de achtergrond staat. Theologie met het penseel!

Het sacrament van het brood dat ons iedere week samenbrengt is een aansporing om open te staan voor mensen met andere achtergronden, inzichten en culturen; het herinnert ons eraan dat niet alles te plannen is, maar dat vertrouwen op God en de medemens belangrijk is, en dat het ons kan helpen op te staan uit depressie en vermoeidheid. En dat alles door de persoon van Jezus van Nazareth, die ons gedurende zijn leven naar de vader heeft verwezen en ons oproept om allen samen dit verscheurd heelal prachtig te maken!

Lied 564: ""Zij die stom zijn, ver heen, koud, steen in steen"

Offerande Muziek (Bach)

Canon 154
Lied 544: "Eet en drinkt"

Slotlied: 583: "Uit staat en stand"

Slotgebed : (Voorbede wereldgroep)

Maandag laatst, 20 juni is door de VN uitgeroepen tot dag van de vluchteling.
Laten we op het einde van deze viering samen bidden voor een menselijke en respectvolle aanpak van hun problemen.
Wij bidden in de eerste plaats voor de mensen die meestal zonder enig bezit gevlucht zijn uit een mensonwaardig bestaan, vaak diep getekend door heel veel ellende en leed. Dat de laatste hoop die ze hebben op een beter leven niet stukgeslagen wordt. Dat ze bij ons eindelijk kunnen thuiskomen. Laten wij bidden.

Voor de politieke verantwoordelijken, waar ook ter wereld, dat zij op de eerste plaats bijdragen tot de bestaanszekerheid en veiligheid van hun burgers. Laten wij bidden.
Dat beleidsvoerders in de gastlanden de voorwaarden creëren opdat vluchtelingen zo snel mogelijk de gepaste opvang en begeleiding krijgen waardoor ze zich bij ons sneller kunnen thuis voelen en een volwaardig lid van onze samenleving. Laat ons bidden.

Dat allen die met de opvang en administratieve behandeling van asielaanvragen betrokken zijn op de eerste plaats de mens zien achter het dossier. Dat ze ten volle doordrongen zijn van het belang van een menselijke aanpak boven bureaucratie, ook in moeilijke omstandigheden. Laten wij bidden.

Voor gastvrijheid. Voor een inhaalbeweging in de zorg voor thuislozen en woningloze mensen zonder papieren. Laten wij bidden.
Voor scholen, leraren en ouders in scholen met vluchtelingenkinderen: dat ze blijven kiezen voor solidariteit en warm gemeenschap vormen rond deze groep. Laten wij bidden.

En bidden wij tenslotte dat wijzelf op de eerste plaats de mens zien in elke asielzoeker en naar het voorbeeld van Christus oog hebben voor het appel dat van hem of haar uitgaat. Bidden wij dat wij ons met hen verbonden voelen en bereid zijn wie het nodig heeft te laten delen in onze overvloed. Amen.