24 oktober 2021: 30e zondag door het jaar (2021)

De economie volgens Jezus Christus (Lc. 16: 1-17)

Ides Nicaise

Begroeting, kruisteken en inleiding

Zoals aangekondigd is er vandaag geen eucharistieviering. Ik ben zelfs zo vrij om ook de lezingen van deze zondag links te laten liggen en van deze gelegenheid gebruik te maken voor een meer persoonlijke toets. Enerzijds vierde ik vorige week mijn ‘officieel’ afscheid aan de universiteit, met een hele rist toespraken, van mezelf incluis. Dat was voor mij een gelegenheid tot reflectie op mijn werk als onderzoeker en lesgever. Bovendien was het vorige week 17 oktober, Werelddag van verzet tegen extreme armoede, en ook dat heeft natuurlijk alles met economie te maken.

Ik koos dus als thema voor deze viering ‘de economie volgens Jezus Christus’. Ik ben inderdaad econoom en christen tegelijk, een beetje schizofreen dus. Tussen ons economisch denken en het evangelie durft het wel eens knetteren. Jezus was niet economisch geschoold en nam dan ook regelmatig stellingen in waarvan menig econoom de wenkbrauwen fronst. Maar ik kan me inbeelden dat, indien hij economie had gestudeerd, hijzelf ook met gefronste wenkbrauwen naar de cursusteksten had zitten staren.

Lied 585 ‘Lied aangewaaid’

Openingsgebed

Als bezinning lezen wij een uittreksel uit een homilie van Oscar Romero in 1977

“Het is maar al te gemakkelijk om dienstknechten van het woord te zijn
Zonder de wereld lastig te vallen.
Een heel spiritualistisch woord, een woord zonder engagement.
Een woord dat kan weerklinken, waar ook ter wereld,
Omdat het nergens echt op slaat.
Een dergelijk woord veroorzaakt geen problemen,
Brengt geen conflicten met zich mee.

Wat conflicten en vervolging teweegbrengt, wat de authentieke kerk tekent,
Is het woord dat brandt – zoals dat van de profeten,
En zich verkondigend én aanklagend richt tot het volk.

De verkondiging van het woord kan dienen om de wonderen van God te geloven en te aanbidden.
Maar het moet vooral dienen om de zonden van de mensen die zich verzetten tegen het rijk van God
uit hun harten te rukken, uit hun samenlevingen, uit hun wetgeving,
uit hun instanties die onderdrukken en mensen gevangen zetten,
die de rechten van God en van de mensen met voeten treden.

Thema 1: de economie van het vertrouwen

Lezing: de werkers van het elfde uur (Kinderbijbel Offringa p.241-242)

Commentaar

Eén van de dilemma’s waar economen mee kampen is het volgende: enerzijds zijn de meeste mensen voorstanders van een systeem van werkloosheidsverzekering, al is het maar omdat ze rekening houden met het risico om zelf ooit hun werk te verliezen. Maar anderzijds houdt zo’n systeem ook het gevaar in dat uitkeringstrekkers zich dankzij die uitkeringen gaan nestelen in hun situatie en geen inspanning meer gaan doen om opnieuw aan de slag te gaan. Daarom zijn uitkeringen in de meeste landen ofwel beperkt in de tijd, ofwel in bedrag. In België dalen de uitkeringen naarmate je langer werkloos bent: in die mate zelfs, dat ze voor sommige categorieën tot 30% onder de officiële armoedegrens duiken. M.a.w. het systeem dompelt langdurige werklozen bewust in de armoede om hen ‘aan te moedigen’ zo snel mogelijk terug werk te vinden. Jammer, maar nodig om misbruiken te voorkomen – zo wordt geredeneerd.

Jezus hield er een heel andere logica op na. In zijn parabel van de werkers van het elfde uur biedt de wijngaardenier alle werklozen die hij aantreft een dubbele garantie aan: hij stelt ze allemaal tewerk, en hij betaalt alle arbeiders precies hetzelfde loon, ongeacht hoeveel of hoe weinig ze gewerkt hebben. Dat zou in ons systeem overeenkomen met een gewaarborgde aanwerving zonder selectieprocedure, naast een werkloosheidsuitkering die 100% van het loon bedraagt. De hedendaagse economen zouden Jezus dus voor gek of communist – of allebei – verklaren.

Ik moet toegeven dat ik Jezus’ economisch programma wel erg gewaagd vind. Maar wat ik wel aanvoel is dat hij uitgaat van een ontzettend vertrouwen in kleine mensen – terwijl de economische onderbouwing van ons socialezekerheidsstelsel uitgaat van een fundamenteel wantrouwen in de begunstigden: daar is de werkloze een gemakzuchtige egoïst die profiteert van de solidariteit van anderen. Voor Jezus is de werkloze een mens die een gezin moet onderhouden, en die gezond moet blijven om de volgende dag opnieuw aan de slag te kunnen. Daarom moeten eerst zijn basisbehoeften vervuld worden, en durven we erop rekenen dat hij achteraf op zijn beurt een bijdrage zal leveren aan de collectieve welvaart. Die ‘economie van het vertrouwen’ trekt me als christen meer aan. Ze wordt trouwens her en der bedreven in wat de ‘sociale economie’ heet. Er is in Baskenland zelfs een holding – de Mondragon Groep – waarvan alle aangesloten bedrijven hun werknemers een werkgarantie geven voor de rest van hun loopbaan. Het geeft soms wat problemen, maar het werkt al meer dan een halve eeuw.

ATD-Vierde Wereld is in 2016 in Frankrijk gestart met een aantal kleinschalige proeftuinen onder het label ‘Zones zonder langdurige werkloosheid’. In die gebieden krijgen (geleidelijk) alle personen die meer dan een jaar inactief geweest zijn een job op maat met een contract van onbepaalde duur tegen het minimumloon aangeboden – ongeacht hun productiviteit. Er is een speciaal subsidiekader voor goedgekeurd. Intussen zijn er bijna 1000 van die arbeidsplaatsen geschapen en wordt het aantal proeftuinen uitgebreid. Het idee is overgewaaid naar België: het staat in de regeerprogramma’s van het Brusselse en het Waalse Gewest, met uitzicht op federale steun. Zelf heb ik dit jaar met een paar collega’s een economische haalbaarheidsstudie uitgevoerd voor het Brusselse Gewest. Het concept is relatief duur (ca. 40.000 euro per werknemer per jaar) maar kan op termijn zijn veelvoud opbrengen als het slim wordt aangepakt: je kan immers rekenen op verschillende terugwinningseffecten.
 
Toch niet zo gek van Jezus!

Lied 554 Voor mensen die naamloos

Thema 2: de economie van de generositeit

Lezing: de broodvermenigvuldiging (Kinderbijbel van Offringa p.224)

Commentaar

Iedereen kent het verhaal van de wonderbaarlijke broodvermenigvuldiging. Ook dat verhaal zal door mijn collega-economen met een meewarige glimlach van tafel geveegd worden. ‘There is no such thing as a free lunch’ zo luidde de titel van een boek van de Nobelprijswinnaar Milton Friedman in 1975. Maar het gezegde gaat volgens Wikipedia al terug tot Epictetus in het oude Griekenland, een eeuw vóór Christus nota bene.

Wie van ons gelooft nog letterlijk in dat wonder van de broodvermenigvuldiging? Neen, het wordt tijd om dergelijke verhalen te ‘de-mythologiseren’: Jezus kende zijn Pappenheimers: hij had natuurlijk door dat heel wat van zijn toehoorders een picknick bij zich hadden. Wellicht hield elkeen dat eten verborgen, denkend dat zij de enigen waren en vrezend dat alle omstaanders bij hen zouden komen bedelen. Alleen een kind speelde dat spel niet mee en liet zijn broodjes en vissen zien. Met dat kind spande Jezus samen. Tot ieders verbazing zijn zij zelf beginnen uitdelen – en dat gebaar zal de toehoorders zo aangegrepen hebben dat zij ook met elkaar zijn beginnen delen, met het gekende resultaat. Het echte wonder in het verhaal is dat Jezus met zijn verkondiging en zijn gebaar de massa uit een kramp van egoïsme heeft kunnen halen. Zo heeft hij aangetoond dat een solidaire, genereuze houding onze wereld tot een betere plek voor iedereen maakt. Dat is de economie van de generositeit, tegenpool van het principe van de individuele nutsmaximisatie uit onze handboeken economie.

Zijn daar hedendaagse voorbeelden van? We kunnen geen beter voorbeeld vermelden dan dat van de COVID-vaccins. Er worden er miljarden van geproduceerd, maar de producerende landen hebben de neiging om een veelvoud te hamsteren van wat ze nodig hebben. Stel dat Jezus voor de Wereldgezondheidsorganisatie een lezing zou komen geven. Ik zie hem dan al enkele dozen met vaccins bovenhalen en de wereldleiders uitnodigen om er ze te komen halen…

Dat vind ik zo sterk aan de campagne ‘een vaccin voor iedereen’ die door Herman Wouters en zijn Focolare-vrienden werd opgezet. Zo’n campagne gaat voorbij aan de vraag welke oplossingen het meest structureel zijn. Het zijn utopische gebaren, die een wonder kunnen bewerkstelligen als mensen zich laten raken in hun diepste generositeit. Natuurlijk moet daarnaast ook geijverd worden voor de vrijgave van patenten en tegen export-embargo’s van grootmachten. Maar wij geloven evenzeer dat een kleinschalig burgerinitiatief als een mosterdzaadje kan werken en mogelijk zelfs farma-reuzen kan bewegen tot meer maatschappelijke verantwoordelijkheid.

Lied 582 Hoever te gaan

Thema 3: de economie van de wederkerigheid

Lezing: de onrechtvaardige rentmeester (Lucas 16:1-17)

Commentaar

Er dringt de jongste jaren in de publieke opinie een nieuwe kijk door op sociale ongelijkheid, waarbij het armoedeprobleem niet losgekoppeld kan worden van rijkdom - of toch van bepaalde soorten rijkdom. Neem bijvoorbeeld de campagne van Welzijnszorg, die dit jaar over wonen gaat: wonen wordt voor steeds meer mensen onbetaalbaar. De stijgende woningprijzen in Europa zijn zeker niet te wijten aan een snelle bevolkingsgroei. Volgens Leilani Farhi, Saskia Sassen en andere wetenschappers ligt de oorzaak in de voortschrijdende concentratie van vastgoed in de handen van financiële speculanten. In de documentaire ‘Push’ getuigen huurders van appartementen hoe de blok waar zij woonden opgekocht werd door internationale vastgoedgiganten zoals Blackstone, waarna de huurprijzen ineens met tientallen percenten stegen – soms tot 60% - zonder dat er enige verbouwing of  renovatie was verricht. Wie de gestegen huur niet kan betalen wordt uit zijn woning gezet. Zowel in het rijke Noorden als in ontwikkelingslanden, vallen grote hoeveelheden vastgoed in handen van dit soort speculatie-kapitalisten, zowel in de steden als op het platteland, met rampzalige gevolgen voor kwetsbare bewoners.

Ook in Jezus’ tijd waren er soortgelijke praktijken. In de landbouw bestond een deelpachtsysteem dat door ‘rentmeesters’ werd beheerd voor rekening van grootgrondbezitters. De pachters kwamen in schuldenspiralen terecht en werden door die rentmeesters afgeperst. De parabel van de onrechtvaardige rentmeester is één van de slechtst begrepen parabels van Jezus. Iedereen veroordeelt de rentmeester omdat hij op eigen houtje de schulden van pachters gedeeltelijk kwijtscheldt, zonder overleg met zijn baas. Maar dat is te kort door de bocht. Immers, de baas looft het gedrag van de rentmeester! Hij keurt de truc van de schuldvermindering goed omdat hij weet dat de rentmeester bij aanvang de schuldbrieven had vervalst, en zich nu bekeert van zijn geldhonger.

Misschien is Jezus dan toch wel een beetje subversief ? Hij is in elk geval erg kritisch voor elke vorm van uitbuiting. Maar tegelijk is hij opvallend mild voor tollenaars en uitbuiters die zich bekeren. Hij prijst hen, gaat bij hen eten, blijft zolang bij hen hangen tot de Farizeeën er schande over spreken. Jezus veroordeelt het onrecht, maar niet de onrechtvaardige. Hij verstaat de kunst om uitbuiters en schriftvervalsers te verlossen van hun graaicultuur. En elke schurk die zich bekeert is voor Jezus een reden om te vieren.

Lied 772B Voor kleine mensen

Thema 4: de economie van de verantwoordelijkheid

Lezing: Lazarus en de rijke man (Lucas 16: 19-26)

Commentaar:

De keiharde parabel van de rijke die onherroepelijk naar de hel gaat staat in schril contrast met die van de onrechtvaardige rentmeester. En nochtans volgen beide verhalen in het Lucasevangelie vlak na elkaar. De bekeerde kapitalist wordt gevierd, de hardleerse wordt verketterd. Nochtans is er bij deze laatste geen sprake van uitbuiting. Wat is dan het gedrag dat Jezus aanzet tot zo’n vlijmscherpe veroordeling? Ik denk dat het de zonde van onverschilligheid is. Wat mij het meest treft in dit verhaal is dat er nooit een woord gewisseld wordt tussen de rijke en Lazarus, ook al ligt deze laatste dagenlang aan de voordeur van de rijke man. Die doet alsof Lazarus niet bestaat. En dat maakt Jezus verbolgen. Dit verhaal is een schot voor de boeg van weldenkende rijken die hun maatschappelijke verantwoordelijkheid ontlopen in de overtuiging dat zij hun rijkdom eerlijk verdiend hebben. De boodschap is duidelijk: als je geconfronteerd wordt met lijden en armoede is er geen enkel excuus om die uit de weg te gaan.

In de context van vandaag associeer ik dit bijvoorbeeld met de problematiek van belastingontduiking, gekoppeld aan de onderbescherming van uitkeringstrekkers. Het leefloon ligt in België zowat 25 tot 40% beneden de officiële armoedegrens. Gelukkig wil de huidige regering deze kloof gedeeltelijk dichtrijden, maar tegen het einde van de legislatuur in 2024 zal het werk nog lang niet afgerond zijn. Er zijn overigens in de EU maar 5 à 6 landen waar de sociale bijstandsuitkeringen min of meer op die armoedegrens liggen. Tegelijk wordt geschat dat in de EU jaarlijks een triljoen aan belastinggeld ontdoken of ontweken wordt. Als overheden die in geldnood zitten dan gaan besparen op uitkeringen, en als politici die dit soort beslissingen nemen nadien nog promotie krijgen in de Europese gremia, zou je de betrokkenen inderdaad de hel toewensen. Zij schenden immers de mensenrechten door het lijden van armen te negeren. Jezus trekt hier een rode lijn. Wij moeten die ook durven trekken.

Lied 564 Gehoord van mensen

Voorbeden (met acclamatie 167 ‘Blijf ons dan roepen’)

Voor onze voorbeden laten sluiten wij ons aan bij de engagementsverklaring van Helene Van Acker, vanuit El Salvador

Slotgebed

Heilige Geest van God,
boezem ons het vertrouwen in dat nodig is
om te durven delen met de werkers van het elfde uur.
Beziel ons met uw generositeit
Dat wij ons niet opsluiten in individuele nutsmaximisatie
Geef ons het lef en de energie om te blijven protesteren
tegen het wilde kapitalisme
Breng onder ons het vuur van uw woord dat zondaars bekeert
En de ontwapenende mildheid
Die rijken kan redden van hun moordende graaizucht.

Zegen